تبیین کثرت راه‌های خداشناسیِ عقلی در سنّت اندیشۀ اسلامی: از تحویل‌گِرَوی تا جامع‌نگری

الاهیدانان مسلمان توصیف جامعی از وجود کثرت در ادلّه­ اثبات خدا و راه‌های خداشناسی عقلی در سنّت اندیشه اسلامی به دست داده‌اند. آنان از تبیین این کثرت و شناخت و بازگفت علّت آن نیز غافل نبوده‌اند و تبیین‌هایی پیش نهاده‌اند که می‌توان آنها را در چهار دسته گنجاند: 1. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر استعدادهای رهروان است؛ 2. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر سامانه‌های معرفتی رهروان است؛ 3. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر مفاهیم منتزع از ذات خداوند است؛ 4. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر اسما و صفات خداوند است. تبیین‌های 1 و 2 با نگاهی سوبژکتیو، علّت تکثّر را در فاعل‌های شناسایی (سوژه‌ها) دیده‌اند، و تبیین‌های 3 و 4 با نگرشی اُبژکتیو، سبب کثرت را در موضوع شناسایی (اُبژه) یافته‌اند. جستار پیش رو، با استقصای این چهار نظریّه و بررسی آنها نشان داده است که هر یک از آنها، دچار تحویل‌گرویِ غیرمجاز و مغالطه­ کنه و وجه است و، از این رهگذر، تبیین درست و کامل را در جامع‌نگری، یعنی جمعِ بینِ نگاه سوبژکتیو و اُبژکتیو، یافته است. بر این پایه، علّت تکثّر راه‌های خداشناسی عقلی این هر چهارند، به شرط اجتماع و به وصف تعامل.